Puntkomma en dubbele punt

De puntkomma plaats je tussen twee hoofdzinnen die wat inhoud betreft een sterke relatie met elkaar hebben. Je laat dan met de puntkomma aan de lezer zien dat hij/zij de informatie aan beide zijden van het interpunctieteken met elkaar moet verbinden binnen het geheel van één zin. De meest gebruikelijke relatie is dat het tweede deel een parafrase geeft van het eerste deel, of juist een contrast daarmee vormt. In voorbeelden (1) en (2) staat er wel een puntkomma, maar inhoudelijk gezien kun je het informatiedeel na de puntkomma niet zien als een parafrase van of contrast met het eerste informatiedeel. In (1) is het informatiedeel na de puntkomma een specificatie van of toevoeging op ’33 vragen’ in het eerste deel, zeker niet een parafrase. Een formulering als (1a) zou dus beter kloppen:

(1a) In totaal waren er 33 vragen, waarvan er 27 gesloten waren.

In (2) heeft de schrijver in het eerste informatiedeel een onderscheid gemaakt tussen ‘volwassenen’ en ‘kinderen’. Na de puntkomma volgt er geen parafrase van of contrast met het eerste deel, maar voegt de schrijver nog toe dat onder de verzameling ‘kinderen’ ook de groep ‘kinderen met motorische of cognitieve ontwikkelingsachterstanden’ valt. De puntkomma is dus niet op zijn plaats. Een formulering als (2a) klopt beter met de bedoelingen van de schrijver:

(2a) Echter, uit onderzoek is gebleken dat impliciet leren effectief blijkt bij zowel volwassenen als kinderen. Dit geldt ook voor kinderen met motorische of cognitieve ontwikkelingsachterstanden.

Terwijl de puntkomma het signaal geeft dat het tweede informatiedeel betrokken moet worden op het eerste deel als een parafrase of contrast ten opzichte van dat eerste deel, doet de dubbele punt net iets anders. De dubbele punt kondigt met enige nadruk aan dat de informatie aan zijn rechterkant een uitleg of uitwerking is van de informatie aan zijn linkerkant. Vaak wordt als ezelsbruggetje gebruikt dat je een dubbele punt moet kunnen vervangen door ‘namelijk’. Hieraan kun je meteen al zien dat (3), waar ‘namelijk’ al staat uitgespeld, met de puntkomma het verkeerde leesteken heeft. Met een dubbele punt, zoals in 3a, is dat ‘namelijk’ ook niet meer nodig:

(3a) Verschillende onderzoeken zijn verricht die relevant zijn voor de probleemstelling: in hoeverre zit er een kloof tussen het sociale mediagebruik van jongere en oudere volwassenen?

Een andere mogelijkheid is natuurlijk om de nadrukkelijke aankondiging gewoon te schrappen, zoals in (3b):

(3b) Verschillende onderzoeken zijn verricht die relevant zijn voor de probleemstelling in hoeverre er een kloof zit tussen het sociale mediagebruik van jongere en oudere volwassenen.

Ook in (4) klopt de puntkomma niet, hier in verband met het sterk aankondigende karakter van het eerste informatiedeel – zoals ook al blijkt uit ‘als volgt’. Een dubbele punt, als in (4a), past dan veel beter:

(4a) De structuur van de vragenlijst ging als volgt: de eerste vragen gingen over persoonsgegevens van de ondervraagde, daarna volgden vragen over welke media de desbetreffende persoon gebruikt, hoe vaak dit gebruikt wordt en waarvoor.

Het nadrukkelijke en aankondigende karakter van de dubbele punt is soms overdreven. Het is niet nodig om de naam van een app zo nadrukkelijk af te scheiden van de app zelf, zoals in (5) gebeurt. Ook hoeft het verbindingswoord ‘of te wel’, dat al aangeeft dat er nu een herformulering komt, niet zo nadrukkelijk afgescheiden te worden van de herformulering zelf. De dubbele punt is hier met andere woorden overbodig, en wekt verkeerde verwachtingen. Beter zijn dus (5a) en (6a).

(5a) Het geluid is gemeten op een telefoon met de app Decibel Meter, dit is rond het middaguur gedaan.

(6a) Naast de transitie van de jeugdzorg, oftewel de overgang van verantwoordelijkheden naar de gemeente, vond ook een transformatie van de jeugdzorg plaats.