De rol van foto’s
In veel tekstgenres worden illustraties gebruikt, soms uitsluitend als verluchtiging, maar vaak ook ter ondersteuning van een beschrijving of een bewering. Denk daarbij bijvoorbeeld aan foto’s, grafieken, kaarten, schema’s, getekende illustraties en pictogrammen. Als het foto’s betreft, kan daarbij van alles misgaan, omdat er op een verkeerde manier gebruik van een foto wordt gemaakt, of omdat er gebruik wordt gemaakt van gemanipuleerde foto’s. Het is belangrijk dat je dat kunt herkennen, dat is een aspect van het kritisch lezen van een tekst. We geven daar later in deze tekst een aantal voorbeelden van, maar eerst besteden we aandacht aan de vraag of foto’s in algemene zin wel betrouwbaar (kunnen) zijn.
Zijn foto’s een goede representatie van de werkelijkheid?
Je zou kunnen denken dat foto’s objectieve weergaven van ‘de werkelijkheid’ zijn, maar dat is niet zo. Foto’s zijn geen directe representatie van de werkelijkheid. Zwart-witfoto’s bijvoorbeeld, geven een werkelijkheid weer die als zodanig niet bestaan heeft. En de Victoriaanse stijfheid die we op oude foto’s waarnemen is niet representatief voor de manier waarop mensen in het werkelijke leven overkwamen. Het is eerder het gevolg van de beperkte techniek van fotograferen in de negentiende eeuw.
Daarnaast is elke foto een weerslag van keuzes van de fotograaf, dus van een bepaalde selectie. In de meeste gevallen weten we weinig van de omstandigheden waaronder die keuzes gemaakt zijn. Wat heeft de fotograaf willen vastleggen en met welk doel? Wat heeft die wel vastgelegd en wat niet? Dat gedeelte bepaalt de ‘werkelijkheid’ die op de foto te zien is - de rest niet. Bovendien maakt een fotograaf meestal meerdere foto’s, waarvan er uiteindelijk één wordt gekozen voor publicatie. Zo weet iedereen bijvoorbeeld dat op de sociale media veel foto’s geïdealiseerde versies van de werkelijkheid zijn; op basis daarvan moet een toekomstig cultuurhistoricus niet denken dat iedereen in het begin van de 21e eeuw mooi en altijd gelukkig was.
Daarbij komt de mogelijkheid van beeldmanipulatie. Beeldmanipulatie kan verschillende vormen aannemen, waarvan we er hieronder een aantal bespreken.
- Een foto van een daadwerkelijke gebeurtenis kan na enscenering opnieuw genomen zijn. Met zo’n ‘fake’ foto wordt het beeld stilistisch verbeterd of krijgt het bijvoorbeeld een meer dramatisch effect. Dit is iets van alle tijden; zo is er al controverse ontstaan over de authenticiteit van een aantal iconische nieuwsfoto’s, zoals ‘Raising the flag on Iwo Jima’ van Joe Rosenthal uit 1945 en ‘Falling Soldier’ uit 1936 van Robert Capra.
- Een foto kan op diverse manieren bewerkt zijn: er kan bijvoorbeeld een uitsnede gemaakt zijn, het beeld kan zijn ingekleurd, de kleuren kunnen zijn aangepast en er kan een beeldelement zijn toegevoegd, of juist verwijderd. Soms worden twee foto’s samengevoegd in één nieuwe foto. Fotobewerkingsprogramma’s maken dergelijke beeldmanipulaties erg eenvoudig.
- Met de komst van AI kunnen beelden worden gegenereerd die gebaseerd zijn op werkelijke foto’s, maar waarvan het resultaat zelf geen werkelijke situatie verbeeldt. Of dit aanvaardbaar is, kan overigens afhangen van de context. In de archeologie wordt bijvoorbeeld AI ingezet om realistisch uitziende reconstructies van het verleden te maken. Als dit op wetenschappelijke basis, openlijk en te goeder trouw gebeurt kan dit acceptabel zijn in een populair-wetenschappelijke publicatie, maar niet in een wetenschappelijke publicatie, vooral omdat het bij door AI gegenereerde beelden meestal onduidelijk is welke onderdelen van de afbeelding zijn gebaseerd op archeologische data en welke speculatief zijn. [Bron: How AI imagery could be used to develop fake archaeology (The Conversation)]
Al met al bieden digitale technieken veel mogelijkheden voor beeldmanipulatie. Tegelijkertijd is beeldmanipulatie steeds moeilijker vast te stellen, al zijn er bij beelden die door AI zijn gegenereerd soms foute schaduwen en perspectieven waar te nemen, en kunnen details (gezicht, handen) niet helemaal bij de foto kloppen.
Voorbeelden van misleidend gebruik van foto’s
De manier waarop foto’s misleidend kunnen zijn en de mate waarin dat gebeurt, kan verschillen per medium en per tekstgenre.
1. Populaire websites en sociale media
Voorbeelden van ernstig misleidend gebruik van foto’s zijn soms aan te treffen op sociale media en populaire websites, als er bewust een verkeerde foto of een zwaar gemanipuleerde foto bij een post of een artikel wordt geplaatst, als ‘bewijs’ van de misleidende informatie. Het doel daarvan is dan om desinformatie of nepnieuws te ondersteunen, bijvoorbeeld om iets of iemand op een bepaalde manier te framen, propaganda te bedrijven, een complottheorie te ondersteunen, of haat te zaaien. Voor de argeloze lezer is dit vaak lastig te controleren. Belangrijk is vooral om altijd te kijken naar herkomst en doel van de informatie. Gelukkig zijn er organisaties en personen die proberen dergelijke misinformatie te ontmantelen; deze activiteit wordt wel fact-checking genoemd. Zo is bijvoorbeeld na het boerenprotest van 2019 in Den Haag een afbeelding verspreid van het Malieveld, die zou laten zien dat boeren veel minder rotzooi maken dan klimaatactivisten. De betreffende afbeelding was een dag later al zeker tienduizend keer gedeeld. Die afbeelding bleek na fact-checking door NU.nl echter misleidend: de foto die zou aantonen dat de klimaatprotesten voor enorm veel rommel hebben gezorgd, bleek namelijk niet op het Malieveld te zijn gemaakt, maar na afloop van het Belgische festival Pukkelpop. [Bron: Opnieuw misleidende foto verspreid na klimaat- en boerenprotest (NUcheckt)]
2. Serieuze (niet-wetenschappelijke) tekstgenres
In serieuzere tekstgenres, zoals journalistieke teksten, populairwetenschappelijke teksten of lesboeken is het belangrijk om te kijken of een foto past bij de tekst. Daar heb je (naast de mogelijkheid dat afbeeldingen zijn gemanipuleerd) te maken met een extra subjectief aspect: de keuze die de schrijver van het artikel of het boek heeft gemaakt uit het beschikbare fotomateriaal. Op de gevolgen van die selectiviteit moet je attent zijn. De selectie van foto’s als illustratie bij een tekst kan de lezer namelijk in een bepaalde richting sturen en de geloofwaardigheid van de conclusies van de auteur - terecht of ten onrechte - voor de lezer behoorlijk vergroten. Het is dus belangrijk om zo kritisch mogelijk na te gaan of de selectie die uit het beschikbare materiaal is gemaakt wel een representatieve selectie is geweest.
3. Wetenschappelijke publicaties
In wetenschappelijke publicaties worden foto’s in principe niet gebruikt ter verluchtiging van de tekst. In veel wetenschapsgebieden zul je zelfs (vrijwel) nooit foto’s in publicaties aantreffen. Waar dat wel gebeurt, is dat meestal als illustratie van het object van het onderzoek. De foto heeft dan een duidelijk ondersteunende functie ten opzichte van de tekst.
Dit is bijvoorbeeld relevant in sommige geesteswetenschappen, waar de bestudering van artefacten een belangrijke rol speelt. Denk bijvoorbeeld aan schilderijen en andere kunstvoorwerpen, portretfoto’s, bouwwerken en archeologische objecten. Het is daarbij belangrijk dat de gebruikte foto het oorspronkelijke object zo goed mogelijk representeert. Dat geldt zowel voor de verhoudingen als voor de kleuren. Zoek het betreffende fotomateriaal daarom altijd op in betrouwbare bronnen, zoals museumsites of (wetenschappelijke) beeldbanken. Als een detail uit een foto is gebruikt, moet dit duidelijk worden vermeld.
Ook in de exacte wetenschappen worden foto’s veel gebruikt, daar gaat het bijvoorbeeld om microscopiebeelden en eiwitfoto’s. Hierbij blijkt in toenemende mate sprake te zijn van fotofraude, waarbij de foto’s in wetenschappelijke artikelen zijn gemanipuleerd om gewenste conclusies te ‘onderbouwen’. Zie voor meer informatie over dit onderwerp bijvoorbeeld het artikel ‘Ik dacht dat iedereen aan good science deed’ van microbioloog Elisabeth Bik (Kijk Magazine 2021).
Conclusie
Er zijn verschillende manieren om foto’s op een misleidende manier te gebruiken om een beschrijving of een betoog in de tekst te ondersteunen. Vaak is het lastig om dat als lezer vast te kunnen stellen. Het daarom altijd belangrijk om zo kritisch mogelijk na te gaan wat de herkomst van een foto is en voor jezelf na te gaan met welk doel hij is toegevoegd aan de tekst. Als een foto de rol heeft van een illustratie bij de tekst, moet je zo kritisch mogelijk nagaan of de selectie uit het beschikbare fotomateriaal is gemaakt wel een representatieve selectie is geweest en niet gericht is op het sturen van de lezer in de richting van een bepaalde conclusie of visie.
Als schrijver van een wetenschappelijke tekst is het belangrijk om foto’s niet uitsluitend te gebruiken als verluchtiging van de tekst. Het gebruik van foto’s moet de tekst ondersteunen en foto’s moeten zo objectief mogelijk worden gebruikt. Als je zelf foto’s maakt, mogen deze zo min mogelijk bewerkt worden. Elk vakgebied heeft zijn eigen richtlijnen met betrekking tot wat wel of niet is toegestaan. Als je bestaande foto’s gebruikt, zorg dan dat deze afkomstig zijn uit een betrouwbare bron en verwijs daar op een correcte manier naar (zie Verwijzen naar beeldmateriaal).
Meer weten?
How to read a photograph. Infographic uit het lesplan ‘Identifying misleading images in the media’ van the European Association for Viewers Interests (EAVI).
Interview met Martijn Kleppe over beeldselectie, kwaliteit en beeldherkenning. Gepubliceerd op 22-02-2012 op de website van Dutch Photographers, een beroepsorganisatie voor professionele beeldmakers in Nederland.
Beeldmanipulatie in wetenschappelijke publicaties. Publicatie van Editverse, een bedrijf dat allerlei vormen van ondersteuning biedt aan wetenschappers die artikelen willen publiceren in peer-reviewed tijdschriften.
Anneleen van Kuyck (01-04-2021). Wat Stalin en Greta Thunberg ons leren over fotografie. Gepubliceerd op de website van Breedbeeld.